Rosyjska Gospodarka w Cieniu Wojny: Stabilizujące Sektory, Perspektywy i Potencjał Demilitaryzacji

Sytuacja Gospodarcza Rosji w Warunkach Wojny i Sankcji

Przekształcenie Gospodarki pod Presją Sankcji

Trwająca wojna z Ukrainą oraz nałożone sankcje międzynarodowe radykalnie zmieniły strukturę rosyjskiej gospodarki. Rosja utraciła kluczowe rynki zbytu, dostęp do zachodnich technologii, inwestycji i kapitału, co sprowadziło ją do roli gospodarki peryferyjnej. Pomimo tych trudności nie doszło do gwałtownego załamania gospodarczego. Władze zdołały utrzymać względną stabilność makroekonomiczną dzięki zdecydowanym działaniom, takim jak kontrola przepływów kapitału, przekierowanie handlu na kraje niesankcjonujące oraz intensywne wsparcie wybranych sektorów gospodarki. Jednak stabilizacja ta ma swoją cenę: rubel stracił około 40% wartości wobec dolara w okresie od 2020 do początku 2025 roku, a inflacja utrzymuje się na poziomie 9–10%. Bank Centralny Rosji podniósł stopy procentowe do 21%, co ogranicza inwestycje prywatne i hamuje aktywność gospodarczą. Gospodarka wykazuje cechy typowe dla gospodarki wojennej, z wysokim udziałem wydatków militarnych w PKB, priorytetem dla produkcji zbrojeniowej kosztem sektorów cywilnych oraz niedoborami siły roboczej wynikającymi z mobilizacji.

Charakterystyka Gospodarki Wojennej

Rosyjska gospodarka została przestawiona na tory wojenne, co przejawia się w kilku kluczowych aspektach. Po pierwsze, wydatki na obronność osiągnęły rekordowy poziom, stanowiąc istotną część budżetu państwa i napędzając sztuczny wzrost gospodarczy. Po drugie, priorytet dla sektora zbrojeniowego powoduje zaniedbywanie innych dziedzin, takich jak ochrona zdrowia czy edukacja, co prowadzi do nierównowag w strukturze gospodarki. Po trzecie, mobilizacja wojskowa i emigracja młodych mężczyzn pogłębiają niedobory siły roboczej, szczególnie w sektorach wymagających wykwalifikowanych pracowników. W efekcie Rosja funkcjonuje w stanie quasi-mobilizacji gospodarczej, w którym krótkoterminowa stabilność osiągana jest kosztem długoterminowego potencjału rozwojowego.

Sektory Podtrzymujące Stabilność Gospodarki

Mimo bezprecedensowej presji sankcji, kilka kluczowych sektorów gospodarki zapewnia Rosji relatywną stabilność i zapobiega jej załamaniu.

Sektor Energetyczny: Ropa i Gaz

Węglowodory pozostają finansowym filarem rosyjskiej gospodarki. Nawet po utracie znacznej części rynku europejskiego Rosja zdołała przekierować eksport ropy i gazu do krajów azjatyckich, takich jak Chiny i Indie, oferując przy tym znaczne rabaty. Dzięki temu zapewniony jest stały dopływ dewiz, choć przychody z eksportu paliw kopalnych maleją w wyniku sankcji i limitów cenowych. Eksploatacja złóż konwencjonalnych oraz rafinacja surowców przebiegają bez większych zakłóceń, ponieważ Rosja zastąpiła część zachodnich usług własnymi rozwiązaniami lub technologiami z krajów azjatyckich. Dochody z sektora energetycznego nadal stanowią istotną część budżetu państwa, choć ich znaczenie stopniowo maleje w obliczu globalnych ograniczeń.

Sektor Rolno-Spożywczy

Rolnictwo rosyjskie odnotowuje dynamiczny wzrost eksportu, stając się jednym z kluczowych mechanizmów stabilizujących gospodarkę. W 2023 roku wartość eksportu produktów rolno-spożywczych osiągnęła 43,5 mld USD, co oznacza wzrost w porównaniu z 41,6 mld USD w 2022 roku. Rosja pozostaje jednym z czołowych eksporterów zbóż (pszenicy, kukurydzy) oraz nawozów na rynki światowe, zdobywając nowe rynki w Afryce, na Bliskim Wschodzie i w Azji. Produkty rolne i żywność nie zostały objęte surowymi sankcjami z powodów humanitarnych, co pozwoliło rosyjskim eksporterom wykorzystać globalny popyt. Nawet niektóre kraje Unii Europejskiej nadal importują rosyjskie zboża, ryby czy nasiona oleiste, co częściowo kompensuje spadki w innych gałęziach handlu.

Kompleks Wojskowo-Przemysłowy

Produkcja zbrojeniowa stała się kręgosłupem rosyjskiej gospodarki, sztucznie napędzając PKB w warunkach izolacji międzynarodowej. Państwowe zamówienia wojskowe rosną w dwucyfrowym tempie, stymulując powiązane sektory, takie jak metalurgia, chemia materiałowa, elektronika czy produkcja maszyn. W 2025 roku wydatki na obronność osiągnęły 13,5 bln rubli (około 160 mld USD), co stanowi 6,3% PKB i 32% budżetu federalnego – najwyższy poziom od czasów zimnej wojny. Dzięki rządowym funduszom przemysł zbrojeniowy utrzymuje wysoką produkcję i zatrudnienie, mimo ograniczeń wynikających z sankcji. Sektory produkujące broń, amunicję, pojazdy wojskowe i wyposażenie odnotowują szybkie wzrosty, podczas gdy większość branż cywilnych kurczy się lub stagnuje. Przykładowo, we wrześniu 2024 roku produkcja gotowych wyrobów metalowych wzrosła o 10%, maszyn o 12%, a elektroniki o 8% w ujęciu miesięcznym, napędzana wyłącznie zamówieniami wojskowymi. Gospodarka rosyjska podzieliła się na dwa obiegi: dynamicznie rosnący sektor wojenny i pogrążony w stagnacji sektor cywilny.

Inne Surowce i Przemysły

Poza energetyką Rosja czerpie dochody z eksportu surowców mineralnych i metali, takich jak węgiel, miedź, nikiel, aluminium czy złoto, choć niektóre z nich zostały objęte sankcjami. Utrzymano również eksport produktów chemicznych i nawozów, co pozwoliło rosyjskim firmom zmonopolizować rynek tanich nawozów w części krajów rozwijających się. Sektory usług, takie jak IT czy transport, ucierpiały w wyniku wycofania firm zachodnich i sankcji technologicznych, ale rząd wprowadził programy zastępowania importu oraz zachęty dla rodzimych przedsiębiorstw. Branże związane z importozastępczością, takie jak produkcja samochodów czy elektroniki użytkowej, odnotowują pewne wzrosty, choć jakość i wolumen tych produktów pozostają ograniczone. Działania te łagodzą niedobory rynkowe i zapobiegają gwałtownemu wzrostowi bezrobocia.

Podsumowanie Kluczowych Sektorów

Relatywną stabilność rosyjskiej gospodarki zapewniają przede wszystkim dochody z eksportu surowców (ropy, gazu, żywności, metali) oraz wydatki militarne generujące sztuczny popyt wewnętrzny. Wzrost produkcji przemysłowej w ostatnim roku ograniczał się niemal wyłącznie do sektorów związanych z wojskiem lub zastępujących towary objęte sankcjami, podczas gdy reszta gospodarki pozostaje w stagnacji lub kurczy się. Dynamika gospodarcza Rosji jest napędzana wojną i eksportem podstawowych surowców, co czyni ją wysoce zależną od tych dwóch filarów.

Perspektywy Rosyjskiej Gospodarki przy Utrzymaniu Status Quo

Prognozy Wzrostu Gospodarczego

Jeśli obecne warunki – trwająca wojna, sankcje i mobilizacja gospodarki na cele militarne – będą się utrzymywać, perspektywy rosyjskiej gospodarki pozostają ograniczone. Większość analiz przewiduje postępującą stagnację, a nawet stopniowy spadek potencjału gospodarczego. Szacuje się, że dynamika PKB w 2025 roku wyniesie zaledwie około 1%, z ryzykiem zbliżenia się do zera według bardziej pesymistycznych prognoz. Na dłuższą metę stagnacja wydaje się nieunikniona z kilku powodów.

Koszty Wojny i Deficyt Budżetowy

Wojna generuje ogromne koszty, wypierając bardziej produktywne inwestycje. Dzienny koszt agresji przeciwko Ukrainie szacowany jest na około 500 mln USD, co skumulowało się do setek miliardów dolarów. Finansowanie takiego wysiłku wymaga coraz większych nakładów budżetowych – wydatki na obronność i szeroko rozumiane bezpieczeństwo (armia, służby, policja) pochłaniają ponad 40% budżetu federalnego. W 2024 roku odnotowano deficyt budżetowy na poziomie 1,7% PKB, finansowany emisją obligacji skarbowych i sięganiem po rezerwy Funduszu Dobrobytu Narodowego. Taka ścieżka jest nie do utrzymania w długim okresie bez zagrożenia dla stabilności finansów publicznych. Cięcia w inwestycjach infrastrukturalnych, służbie zdrowia, edukacji i świadczeniach społecznych dodatkowo pogłębiają nierównowagi gospodarcze.

Sankcje Technologiczne i Spadek Inwestycji

Sankcje technologiczne hamują rozwój i odtwarzanie potencjału przemysłowego. Braki komponentów i zachodniego sprzętu sprawiają, że wiele przedsiębiorstw działa poniżej swoich mocy produkcyjnych, a rosyjski przemysł stracił około 19% zdolności wytwórczych. Kluczowe sektory, takie jak elektronika, lotnictwo cywilne czy motoryzacja, odnotowały drastyczne spadki produkcji (o 50–80% w 2022 roku) i pozostają zacofane technologicznie, mimo prób importu równoległego z Azji. Wysokie stopy procentowe, utrzymywane przez Bank Rosji w celu walki z inflacją (około 10% rocznie), tłumią akcję kredytową i inwestycje prywatne. Nakłady brutto na środki trwałe maleją, a firmy zmagają się z rosnącymi kosztami obsługi zadłużenia, co ogranicza przyszły potencjał wzrostu.

Niedobory Siły Roboczej

Niedobory siły roboczej i czynniki demograficzne dodatkowo komplikują sytuację. Mobilizacja wojskowa i emigracja młodych mężczyzn doprowadziły do historycznie niskiego bezrobocia na poziomie 2,5%, ale jednocześnie wywołały niedobór około 1,5 mln wykwalifikowanych pracowników, szczególnie w budownictwie, transporcie, sektorze komunalnym i przemyśle zbrojeniowym. Fabryki zbrojeniowe zgłaszają brak nawet 400 tys. pracowników. Rząd próbuje łatać te luki, mobilizując więźniów, emerytów i zwiększając zatrudnienie kobiet w przemyśle ciężkim, ale są to rozwiązania tymczasowe. Ubytek młodych mężczyzn, zarówno na skutek strat wojennych, jak i ucieczki przed poborem, będzie długofalowo obciążał rynek pracy i system emerytalny.

Ryzyko Stagnacji i Recesji

W rezultacie tempo wzrostu gospodarczego ma wyhamować do minimalnych wartości, z ryzykiem popadnięcia w recesję, jeśli wojna będzie się przedłużać. Już w 2024 roku pojawiły się sygnały przegrzania i stagnacji – produkcja przemysłowa przestała rosnąć mimo eskalacji wydatków militarnych. Konsumpcja gospodarstw domowych rośnie wolniej z powodu spadku realnych dochodów i niepewności, a wydatki państwa na cele cywilne zostały ograniczone. Wysokie stopy procentowe i inflacja podkopują popyt wewnętrzny, a słaby rubel (prognozowany na poziomie powyżej 100 RUB/USD) napędza inflację i obniża siłę nabywczą obywateli. Utrzymywanie gospodarki wojennej rodzi narastające nierównowagi – niska produktywność, nieefektywna alokacja pracy i kurczenie się sektora cywilnego zwiększają ryzyko gospodarczego załamania.

Długoterminowe Konsekwencje

Kontynuacja obecnego modelu gospodarczego jest nie do utrzymania bez poważnych konsekwencji. Analitycy przewidują, że po 2025 roku Rosja może zacząć odczuwać brak środków i zasobów do prowadzenia wojny z dotychczasową intensywnością, co wymusi trudne decyzje. Dalsze zwiększanie nakładów na armię kosztem sektora cywilnego grozi jego „zduszeniem”, wzrostem bezrobocia i pogorszeniem poziomu życia, co w dłuższej perspektywie może zagrozić stabilności reżimu. Jednocześnie sankcje będą utrzymywane lub zaostrzane, pogłębiając izolację Rosji od globalnych rynków i technologii. Rosyjska gospodarka może funkcjonować w stanie stagnacji przez pewien czas, wykorzystując zgromadzone rezerwy i inercję państwowego aparatu, ale jej długofalowa trajektoria jest spadkowa, o ile nie nastąpi zasadnicza zmiana okoliczności.

Możliwość Nagłej Demilitaryzacji i Powrót do Gospodarki Cywilnej

Ekonomiczne i Społeczne Konsekwencje Demilitaryzacji

Nagłe przerwanie działań wojennych i demilitaryzacja gospodarki miałyby ogromne konsekwencje dla Rosji. Obecnie gospodarka jest w dużej mierze uzależniona od wojny, która zapewnia miejsca pracy, napędza wzrost płac w przemyśle i łagodzi efekty sankcji. Zatrzymanie produkcji zbrojeniowej mogłoby wywołać załamanie wielu branż, które przestawiły się na realizację zamówień militarnych. Kompleks zbrojeniowy, rozdmuchany gigantycznymi inwestycjami, musiałby ograniczyć moce produkcyjne lub znaleźć alternatywny popyt, np. poprzez eksport broni, co jest utrudnione przez sankcje i ograniczony popyt globalny. Setki tysięcy pracowników przemysłu obronnego i powiązanych sektorów (metalurgia, chemia, transport) stanęłoby przed ryzykiem utraty pracy lub obniżek wynagrodzeń.

Wzrost bezrobocia byłby szczególnie dotkliwy w regionach zależnych od fabryk zbrojeniowych. Państwo musiałoby przekierować wydatki z wojska na osłony socjalne, aby zapobiec niezadowoleniu społecznemu wśród zdemobilizowanych żołnierzy i bezrobotnych pracowników. Reintegracja kilkuset tysięcy weteranów, wymagających opieki medycznej i wsparcia psychologicznego, stanowiłaby kolejne wyzwanie. Historia pokazuje, że masowa demobilizacja może prowadzić do wzrostu patologii, takich jak przestępczość, oraz tworzyć grupę niezadowolonych weteranów, którzy mogą kwestionować decyzje władz.

Z drugiej strony, przerwanie wojny mogłoby otworzyć drzwi do złagodzenia niektórych sankcji, co umożliwiłoby odnowienie relacji handlowych i inwestycyjnych z zagranicą. Rosja mogłaby wznowić eksport surowców na szerszą skalę i importować brakujące technologie. Sektory cywilne, takie jak motoryzacja, lotnictwo czy elektronika, mogłyby próbować odbudować współpracę z zagranicznymi partnerami lub skorzystać z napływu kapitału. Konsumenci odczuliby poprawę dostępności towarów i spadek cen, gdyby rubel się umocnił. Jednak te pozytywne efekty wymagałyby czasu – odbudowa zaufania inwestorów i rynków potrwałaby lata, a straty, takie jak emigracja specjalistów czy wyeksploatowanie sprzętu, są trudne do szybkiego nadrobienia. Wiele sankcji, zwłaszcza tych związanych z naruszeniem prawa międzynarodowego, mogłoby pozostać w mocy, dopóki nie nastąpią głębokie zmiany polityczne w Rosji.

Uwarunkowania Polityczne

Wykonalność demilitaryzacji zależy od politycznego charakteru obecnego reżimu. Władimir Putin i jego otoczenie opierają swoją legitymizację na militaryzmie i projekcji siły. Wojna z Ukrainą stała się centralnym elementem propagandy i mobilizacji społecznej. Zakończenie wojny na niekorzystnych warunkach mogłoby wywołać wśród elit i nacjonalistycznej części społeczeństwa poczucie zdrady, co zagroziłoby stabilności władzy. Putin prawdopodobnie zdaje sobie sprawę z tego ryzyka i będzie dążył do utrzymania przemysłu zbrojeniowego w stanie wysokiej aktywności, niezależnie od kosztów. Obecny reżim nie wydaje się zdolny do dobrowolnej demilitaryzacji – wojna jest narzędziem konsolidacji władzy i odwracania uwagi od strukturalnych problemów gospodarczych.

Nawet w przypadku zawieszenia broni czy rozejmu Kreml mógłby kontynuować wysokie wydatki na armię i bezpieczeństwo wewnętrzne, tłumacząc to koniecznością obrony przed rzekomymi zagrożeniami zewnętrznymi, np. ze strony NATO. Taka militarystyczna autarkia oznaczałaby dalszą izolację i stagnację, ale z punktu widzenia reżimu mogłaby być preferowana od otwarcia gospodarki, które mogłoby zachwiać istniejącym układem sił. Rezygnacja z sektora militarnego ujawniłaby kruchość reszty gospodarki, która bez wsparcia wojennego mogłaby się załamać.

Scenariusz Zmiany Władzy

Zmiana władzy, np. odejście Putina lub przejęcie sterów przez bardziej pragmatyczne frakcje, mogłaby otworzyć przestrzeń do demilitaryzacji, podobnie jak miało to miejsce po zakończeniu zimnej wojny. Jednak proces ten byłby niezwykle trudny. Konwersja przemysłu obronnego wymagałaby ogromnych nakładów inwestycyjnych, zmiany profilu produkcji fabryk i przekwalifikowania pracowników. W warunkach odcięcia od zachodniego kapitału i technologii byłoby to dodatkowo skomplikowane. Społecznie, duża część społeczeństwa straciłaby źródło dochodów związane z wojną, co mogłoby wywołać niepokoje, jeśli nowe władze nie zaproponowałyby atrakcyjnej wizji rozwoju cywilnego. Politycznie, konieczność rozliczenia winnych wojny mogłaby generować konflikty wśród elit, z których część czerpie korzyści z obecnego modelu gospodarczego.

Wnioski: Gospodarka a Perspektywy Zakończenia Wojny

Rosyjska gospodarka znalazła się w pułapce wojny: kontynuacja konfliktu stopniowo wyniszcza jej potencjał, ale jego nagłe zakończenie mogłoby wywołać szok gospodarczy i polityczny. Kluczowe sektory – energetyka i zbrojeniówka – stabilizują finanse i mobilizują społeczeństwo w krótkim okresie, ale długoterminowo generują ogromne koszty. Bez zmiany reżimu lub fundamentalnej reorganizacji systemu gospodarczego nagłe zaprzestanie działań wojennych wydaje się mało prawdopodobne. Gospodarka jest zbyt silnie spleciona z sektorem zbrojeniowym i eksportem surowców, by Kreml mógł z nich zrezygnować bez ryzyka załamania.

Realistycznym scenariuszem jest raczej powolne wygaszanie konfliktu lub jego zamrożenie na warunkach pozwalających utrzymać quasi-mobilizację. Kreml może kontynuować zbrojenia pod pretekstem zewnętrznych zagrożeń, co pozwoliłoby uniknąć natychmiastowego szoku gospodarczego. Dla świata oznacza to konieczność utrzymania presji ekonomicznej poprzez sankcje, które stopniowo uszczuplają zdolność Rosji do prowadzenia wojny. Inflacja, słabnący rubel i rosnące obciążenie podatkowe wskazują, że rosyjska gospodarka słabnie. W dłuższym horyzoncie wyścig wytrzymałości między sankcjami a rosyjską adaptacją rozstrzygnie, czy Moskwa będzie zmuszona ograniczyć swoje ambicje militarne. Dopóki jednak obecne władze uznają, że zakończenie wojny stanowi większe zagrożenie dla ich pozycji niż jej kontynuacja, konflikt będzie trwał, nawet kosztem dalszego zubożenia kraju.

Bibliografia:

Dunin-Wąsowicz M., Takie sobie perspektywy dla rosyjskiej gospodarki, Miesięcznik Finansowy BANK, 18.02.2025.

Zubkova J., Gospodarka Rosji odczuwa skutki wojny, PISM, 12.01.2025.

Trading Economics, Russian Industrial Production – April 2025 update.

Onet za The Moscow Times: Rosja ma już dwie gospodarki. Wojskowa rośnie, cywilna się kurczy, 27.10.2024.

PKB24.pl: Wojna rujnuje rosyjską gospodarkę – stan w 2025 roku, 01.2025.

Rzeczpospolita: Gospodarka Rosji to domek z kart – dlaczego Putin nie chce zawieszenia broni?, 31.03.2025.

Onet za Bild: Zakończenie wojny może wywołać w Rosji lawinę, 04.05.2025.

Kardaś S., Sankcje wobec Rosji działają – rosyjska gospodarka odczuwa ich skutki, OSW/BiznesAlert, 09.2022.

Serwacki M., Rosja omija sankcje i zalewa rynki rolne, BiznesAlert, 24.04.2023.

Rutkowski J., Bezsilna Rosja w okowach sankcji, Obserwator Finansowy, 26.07.2024.