Przepracowanie i nadgodziny: Skutki dla mózgu, zdrowia psychicznego i układu sercowo-naczyniowego

Przepracowanie i nadgodziny to zjawiska coraz powszechniejsze w dzisiejszym świecie, szczególnie w krajach o wysokim poziomie produktywności, takich jak Polska. Długotrwała praca ponad standardowe godziny, często przekraczająca 52–55 godzin tygodniowo, ma poważne konsekwencje dla zdrowia fizycznego, psychicznego oraz funkcjonowania mózgu. Niniejszy artykuł szczegółowo omawia neurobiologiczne, psychologiczne i sercowo-naczyniowe skutki przepracowania, opierając się na najnowszych badaniach naukowych, raportach Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) oraz Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO). Analizujemy również społeczne i ekonomiczne aspekty tego problemu oraz proponujemy strategie zapobiegania negatywnym skutkom nadgodzin.

Neurobiologiczne skutki przepracowania

Zmiany w strukturze mózgu

Badania przeprowadzone przez Uniwersytet Yonsei w Korei Południowej, opublikowane w 2025 roku w czasopiśmie Occupational and Environmental Medicine, dostarczyły pierwszych dowodów neurobiologicznych na to, że praca powyżej 52 godzin tygodniowo może fizycznie zmieniać strukturę mózgu. W badaniu przeanalizowano dane 110 pracowników służby zdrowia, z których 32 regularnie przekraczało ten próg. Wykorzystano rezonans magnetyczny (MRI), który wykazał:

• Zwiększoną objętość w 17 obszarach mózgu, w tym w lewym środkowym zakręcie czołowym (o 19%), wyspie i innych strukturach związanych z funkcjami wykonawczymi, takimi jak planowanie, uwaga, pamięć robocza, przetwarzanie językowe i regulacja emocji.
• Te zmiany, choć mogą wydawać się korzystne, są interpretowane jako reakcja kompensacyjna mózgu na przewlekły stres, przeciążenie neuronalne lub stan zapalny. Mogą prowadzić do długotrwałych problemów, takich jak:
  • Zaburzenia koncentracji i pamięci.
  • Trudności w podejmowaniu decyzji.
  • Zwiększone ryzyko depresji i wypalenia zawodowego.

Naukowcy podkreślają, że są to wyniki wstępne, a długofalowe konsekwencje wymagają dalszych badań. Jednak już teraz wskazują one, że przepracowanie to nie tylko zmęczenie, ale poważne zagrożenie dla zdrowia mózgu.

Wpływ stresu na hipokamp i korę przedczołową

Chroniczny stres związany z nadgodzinami zwiększa produkcję kortyzolu, hormonu stresu, który w nadmiarze uszkadza kluczowe obszary mózgu:

• Hipokamp: Odpowiedzialny za pamięć i uczenie się. Długotrwałe narażenie na kortyzol może prowadzić do zmniejszenia objętości hipokampa, co objawia się trudnościami w zapamiętywaniu i przyswajaniu nowych informacji.
• Kora przedczołowa: Obszar związany z funkcjami wykonawczymi, takimi jak planowanie i kontrola impulsów. Uszkodzenia w tym obszarze mogą powodować impulsywność, trudności w organizacji pracy i obniżoną zdolność radzenia sobie ze stresem.

Niedobór snu i uszkodzenia neuronów

Długotrwałe przepracowanie często wiąże się z niedoborem snu, który ma katastrofalne skutki dla mózgu. Badania przeprowadzone przez naukowców z Universita Politecnica delle Marche wykazały, że chroniczna bezsenność może prowadzić do nadaktywności komórek glejowych, które zamiast usuwać nieużywane synapsy, zaczynają atakować zdrowe neurony. To zjawisko obserwuje się również w chorobach neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Alzheimera, co sugeruje, że przepracowanie może zwiększać ryzyko tych schorzeń.

Zdrowie psychiczne a nadgodziny

Wypalenie zawodowe i depresja

Długotrwałe nadgodziny są jednym z głównych czynników prowadzących do wypalenia zawodowego, które objawia się:

• Chronicznym zmęczeniem.
• Obniżoną motywacją i satysfakcją z pracy.
• Poczuciem bezradności i utraty sensu.

Badania przeprowadzone przez Centralny Instytut Ochrony Pracy (CIOP) w Polsce wskazują, że osoby pracujące ponad 8 godzin dziennie przez dłuższy czas zgłaszają objawy depresji, lęku i stresu psychicznego. W skrajnych przypadkach przepracowanie może prowadzić do myśli samobójczych, co w Japonii określane jest terminem karojisatsu.

Zaburzenia lękowe i mgła mózgowa

Przepracowanie zwiększa ryzyko zaburzeń lękowych, które manifestują się nadmiernym zamartwianiem się, trudnościami w relaksacji i nadwrażliwością na stres. Dodatkowo, zjawisko tzw. mgły mózgowej – trudności w koncentracji, zapamiętywaniu i przetwarzaniu informacji – jest szczególnie nasilone u osób pracujących w intensywnym trybie, zwłaszcza w okresach zacierania granic między życiem zawodowym a prywatnym, np. podczas pracy zdalnej.

Społeczne konsekwencje dla zdrowia psychicznego

Długie godziny pracy ograniczają czas na relacje społeczne i rodzinne, co prowadzi do izolacji społecznej i pogorszenia jakości życia. Badania brytyjskiego YouGov wykazały, że 44% pracowników w Wielkiej Brytanii odczuwa presję bycia dostępnym poza godzinami pracy, co dodatkowo nasila stres i poczucie obowiązku.

Skutki sercowo-naczyniowe

Zwiększone ryzyko udaru i zawału

Raporty WHO i ILO z 2021 roku alarmują, że praca powyżej 55 godzin tygodniowo znacząco zwiększa ryzyko poważnych problemów zdrowotnych:

• Udar mózgu: Ryzyko wzrasta o 35% w porównaniu z osobami pracującymi 35–40 godzin tygodniowo.
• Zawał serca: Ryzyko jest wyższe o 17%, a w niektórych badaniach nawet o 33% przy 55-godzinnym tygodniu pracy.

W 2016 roku WHO odnotowało 745 tys. przedwczesnych zgonów związanych z przepracowaniem, z czego 398 tys. dotyczyło udaru, a 347 tys. zawału serca. Liczba ta wzrosła o 29% w porównaniu z 2000 rokiem. Mężczyźni, szczególnie w wieku 45–74 lat, są bardziej narażeni (72% zgonów z powodu przepracowania dotyczy mężczyzn).

Mechanizmy biologiczne

Przepracowanie wywołuje kaskadę reakcji w organizmie, które zwiększają ryzyko chorób sercowo-naczyniowych:

• Nadciśnienie tętnicze: Chroniczny stres prowadzi do podwyższonego ciśnienia krwi, które uszkadza naczynia krwionośne i zwiększa ryzyko miażdżycy.
• Zaburzenia rytmu dobowego: Praca zmianowa i nocna zakłóca naturalny rytm organizmu, co wpływa na autonomiczny układ nerwowy i funkcje sercowo-naczyniowe.
• Nadprodukcja katecholamin: Długotrwały stres zwiększa wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny, co przyczynia się do zwężenia naczyń krwionośnych i obciążenia serca.

Karoshi: Śmierć z przepracowania

Termin karoshi, pochodzący z Japonii, opisuje zjawisko nagłej śmierci z powodu przepracowania, najczęściej w wyniku udaru, zawału lub krwotoku podpajęczynówkowego. Szacuje się, że w Japonii rocznie z tego powodu umiera nawet 30 tys. osób. Zjawisko to staje się coraz bardziej powszechne również w innych krajach, w tym w Polsce, gdzie statystyczny pracownik w 2019 roku przepracował średnio 1806 godzin, co plasuje Polaków wśród najbardziej zapracowanych narodów w Europie.

Społeczne i ekonomiczne konsekwencje

Globalny problem zdrowia publicznego

WHO szacuje, że długie godziny pracy odpowiadają za niemal 1/3 całkowitego obciążenia chorobami zawodowymi na świecie. Przepracowanie jest szczególnie problematyczne w regionach takich jak Azja Południowo-Wschodnia i Zachodni Pacyfik, ale dotyczy także Europy, w tym Polski, gdzie kultura nadgodzin jest głęboko zakorzeniona.

Wpływ pandemii COVID-19

Pandemia COVID-19 pogorszyła sytuację, zwiększając średni czas pracy o 10% z powodu pracy zdalnej. Zacieranie granic między życiem zawodowym a prywatnym, redukcje etatów i presja ekonomiczna zmusiły wielu pracowników do dłuższej pracy, co nasiliło problem przepracowania.

Nierówności ekonomiczne

Osoby o niższych dochodach są szczególnie narażone na przepracowanie, ponieważ często muszą podejmować nadgodziny, aby zapewnić utrzymanie rodzinie. Nieuczciwi pracodawcy wykorzystują tę sytuację, co prowadzi do pogorszenia zdrowia pracowników i spadku produktywności.

Strategie zapobiegania

Indywidualne podejście

• Higiena snu: Regularny, wysokiej jakości sen (7–9 godzin na dobę) jest kluczowy dla regeneracji mózgu i układu nerwowego.
• Zarządzanie stresem: Techniki relaksacyjne, takie jak medytacja, joga czy mindfulness, mogą pomóc w obniżeniu poziomu kortyzolu.
• Równowaga między pracą a życiem prywatnym: Ustalanie granic, np. nieodpowiadanie na służbowe wiadomości po godzinach pracy, pomaga zachować zdrowie psychiczne.

Rola pracodawców

• Ograniczenie nadgodzin: Wprowadzenie limitów godzin pracy i zapewnienie odpowiednich przerw.
• Promowanie kultury zdrowia: Organizowanie programów profilaktycznych, takich jak badania lekarskie czy warsztaty zarządzania stresem.
• Elastyczne godziny pracy: Umożliwienie pracownikom dostosowania grafiku do ich potrzeb życiowych.

Polityka publiczna

• Regulacje prawne: Wzmocnienie przepisów dotyczących maksymalnego czasu pracy i zapewnienie ich egzekwowania.
• Edukacja zdrowotna: Kampanie społeczne uświadamiające zagrożenia związane z przepracowaniem.
• Dostęp do opieki zdrowotnej: Zapewnienie pracownikom dostępu do badań profilaktycznych i wsparcia psychologicznego.

Podsumowanie

Przepracowanie i nadgodziny to nie tylko kwestia zmęczenia, ale poważne zagrożenie dla zdrowia mózgu, psychiki i układu sercowo-naczyniowego. Badania naukowe potwierdzają, że długotrwała praca powyżej 52–55 godzin tygodniowo prowadzi do zmian w strukturze mózgu, zwiększa ryzyko depresji, wypalenia zawodowego, udaru i zawału serca. W Polsce, gdzie kultura nadgodzin jest powszechna, problem ten wymaga pilnych działań na poziomie indywidualnym, organizacyjnym i systemowym. Inwestycja w zdrowie pracowników to nie tylko kwestia etyki, ale także ekonomicznej efektywności, ponieważ zdrowi pracownicy są bardziej produktywni i zaangażowani.

Źródła:

• Occupational and Environmental Medicine, 2025
• WHO/ILO Report, 2021
• Centralny Instytut Ochrony Pracy, 2009
• Forbes.pl, 2019
• Medonet.pl, 2021