Najgroźniejszy superwulkan Europy: Czy Campi Flegrei zagraża kontynentowi?

Campi Flegrei, znane jako Pola Flegrejskie, to superwulkan położony zaledwie 20 km od Neapolu we Włoszech. Jego kaldera o średnicy 13 km skrywa gigantyczną komorę magmową, która od lat wykazuje rosnącą aktywność. Ostatnie trzęsienia ziemi, unoszenie gruntu i emisje gazów budzą obawy naukowców i mieszkańców. Czy erupcja jest nieuchronna? Jakie skutki mogłaby mieć dla Europy, w tym Polski? Ten artykuł, oparty na najnowszych badaniach, doniesieniach medialnych i analizach ekspertów, szczegółowo omawia historię wulkanu, jego obecny stan, potencjalne zagrożenia oraz działania prewencyjne.

Historia i charakterystyka Campi Flegrei

Geologiczne początki

Campi Flegrei, czyli „płonące pola”, to kaldera wulkaniczna uformowana około 39 000 lat temu podczas erupcji Campanian Ignimbrite, jednej z największych w Europie w ciągu ostatnich 200 000 lat. Wyrzuciła ona 285–500 km³ materiału piroklastycznego, wywołując globalne zmiany klimatyczne i, według niektórych teorii, przyczyniając się do wyginięcia neandertalczyków. Kolejna znacząca erupcja, Neapolitański Żółty Tuf (NYT), miała miejsce 15 000 lat temu, emitując ponad 40 km³ materiału.

Struktura superwulkanu

W odróżnieniu od klasycznych wulkanów, takich jak Wezuwiusz, Campi Flegrei nie ma wyraźnego stożka. To rozległa kaldera o średnicy 12–15 km, obejmująca 24 kratery, fumarole i gorące źródła, częściowo ukryta pod Zatoką Pozzuoli. Pod powierzchnią znajduje się komora magmowa sięgająca 8–10 km głębokości, wypełniona płynną magmą i gazami. Obszar ten jest jednym z najbardziej aktywnych wulkanicznie w Europie, a jego gęste zaludnienie (ponad 3 mln ludzi w regionie) zwiększa ryzyko.

Historyczne erupcje

Ostatnia erupcja miała miejsce w 1538 roku, tworząc stożek Monte Nuovo. Wcześniejsze erupcje występowały w cyklach co 10–15 tysięcy lat, z mniejszymi wydarzeniami w okresach 15 000–9 500, 8 600–8 200 i 4 800–3 800 lat temu. Każda z nich była poprzedzona długotrwałym unoszeniem gruntu, co jest kluczowym wskaźnikiem aktywności wulkanicznej.

Obecna aktywność wulkanu

Wzrost sejsmiczności

Od 2005 roku Campi Flegrei wykazuje rosnącą aktywność sejsmiczną. Kluczowe dane z 2023–2025 roku:

• 2023: 3450 wstrząsów, w tym 1118 w sierpniu i trzęsienie o magnitudzie 4,2 we wrześniu – najsilniejsze od 40 lat.
• 2024: Rój sejsmiczny w maju z 150 wstrząsami, w tym o magnitudzie 4,4, oraz 661 wstrząsów w ciągu miesiąca.
• 2025: Wstrząsy o sile do 4,4 nadal występują, z częstotliwością nawet 160 na dobę.

Sejsmolodzy z INGV (Narodowy Instytut Geofizyki i Wulkanologii) wskazują, że większość wstrząsów jest płytka (do 3 km) i koncentruje się pod Solfatarą i Pisciarelli, gdzie znajdują się główne ujścia gazów.

Bradyseizm

Zjawisko bradyseizmu, czyli powolne unoszenie i opadanie gruntu, jest charakterystyczne dla Campi Flegrei. Od 1950 roku Pozzuoli uniosło się o 4 metry, z czego:

• 1,8 m w latach 1982–1984 (kryzys bradysejsmiczny z 16 000 wstrząsów).
• 65 cm od 2005 do 2020 roku, z tempem 2–3 cm miesięcznie w ostatnich latach.

W 2025 roku unoszenie gruntu w Pozzuoli osiąga 3 cm miesięcznie, co wpływa na infrastrukturę, np. port stał się zbyt płytki dla łodzi.

Emisje gazów i zmiany geochemiczne

Krater Solfatara emituje coraz więcej dwutlenku węgla (5000 ton dziennie) i siarkowodoru (pięciokrotny wzrost emisji). Zmiana proporcji CO/CO2 od 2012 roku wskazuje na aktywność hydrotermalną i możliwe ruchy magmy na głębokości 3–4 km. Te dane korelują z sejsmicznością i deformacją gruntu, sugerując wspólne źródło – ciśnienie w komorze magmowej.

Osłabienie skorupy ziemskiej

Badania Uniwersytetu Londyńskiego i INGV z 2023 roku wykazały, że skorupa nad kalderą jest trzykrotnie słabsza niż w 1984 roku, a jej wytrzymałość na rozciąganie maleje z powodu ciągłego naporu magmy i gazów. Ciśnienie w komorze magmowej osiąga 5000 t/d, co jest 10-krotnie powyżej progu krytycznego.

Potencjalne skutki erupcji

Scenariusz lokalny

Erupcja o skali VEI-3 (jak w 1538 roku) mogłaby:

• Zagrozić 500 000 mieszkańców w strefie czerwonej (Pozzuoli, zachodnie przedmieścia Neapolu) i 800 000 w strefie żółtej.
• Wywołać spływy piroklastyczne (popiół i gaz o temperaturze 300°C, prędkość 700 km/h), niszcząc infrastrukturę na obszarze porównywalnym z Brandenburgią.
• Powodować uszkodzenia budynków z powodu wstrząsów i osiadania popiołu (2 cm popiołu zakłóca transport, 25 cm uszkadza budynki).

Skutki regionalne i globalne

Supererupcja o skali VEI-7 (jak 39 000 lat temu) miałaby katastrofalne skutki:

• Europa: Wyrzut 300–1000 km³ popiołu pokryłby kontynent, północną Afrykę i zachodnią Azję, paraliżując transport lotniczy, zanieczyszczając wodę i glebę.
• Klimat: Wulkaniczna zima obniżyłaby temperaturę w Europie o 2–4°C, a globalnie o 1–2°C, niszcząc plony i wywołując kryzys żywnościowy trwający 2–3 lata.
• Polska: Popiół mógłby dotrzeć do Polski, jak po erupcji Eyjafjallajökull w 2010 roku, powodując problemy z jakością powietrza i wody. Ochłodzenie zaszkodziłoby rolnictwu, szczególnie uprawom zbóż.

Porównanie z innymi wulkanami

Campi Flegrei jest groźniejszy niż Wezuwiusz (erupcja w 79 r. n.e. wyrzuciła 4 km³ materiału) ze względu na większy potencjał eksplozywny. W porównaniu z Yellowstone, kaldera jest mniejsza, ale jej położenie w gęsto zaludnionym regionie zwiększa ryzyko.

Prawdopodobieństwo erupcji

Opinie ekspertów

Eksperci są podzieleni co do bliskości erupcji:

• Giuseppe Mastrolorenzo (INGV): Ostrzega, że erupcja może nastąpić „w każdej chwili” bez wyraźnych sygnałów, a jej skala mogłaby być 10-krotnie większa niż erupcja Wezuwiusza w 79 r. n.e.
• Stefano Carlino (INGV): Sugeruje, że Campi Flegrei może wejść w cykl łagodnych deformacji bez erupcji lub całkowicie się uspokoić.
• Giuseppe De Natale (INGV): Wskazuje, że obecna aktywność może być związana z wtargnięciem magmy na głębokości 3–8 km, ale niekoniecznie prowadzi do erupcji. Alternatywnie, wzrost ciśnienia może wynikać z aktywności hydrotermalnej.
• Chris Kilburn (UCL): Podkreśla, że zmiany strukturalne w skorupie od 1950 roku zwiększają ryzyko, ale erupcja nie jest pewna.
• Stanisław Lasocki (PAN): Uważa, że supererupcja jest mało prawdopodobna, ponieważ kaldera ma wiele ujść, co zmniejsza ryzyko gwałtownego wybuchu.

Scenariusze rozwoju sytuacji

INGV przedstawia dwa scenariusze:

• Optymistyczny: Kryzys bradysejsmiczny zakończy się stabilizacją, jak w latach 1983–1984, bez erupcji.
• Pesymistyczny: Erupcja o skali 1538 roku lub większa, z potencjalnymi skutkami regionalnymi.

Badania z 2024 roku w „Nature Communications” wskazują, że obecne magnitudy wstrząsów (4,4–5,1) nie przekraczają progów powodujących poważne uszkodzenia budynków, ale ryzyko sejsmiczne pozostaje głównym zagrożeniem.

Prekursory erupcji

Kluczowe parametry monitorowane przez INGV to:

• Wypiętrzenie gruntu (obecnie 2–3 cm/miesiąc).
• Częstotliwość i siła trzęsień ziemi.
• Temperatura fumaroli.
• Emisje gazów (CO2, siarkowodór).

Erupcja byłaby poprzedzona gwałtownym wzrostem tych parametrów, ale czas ostrzeżenia może wynosić od godzin do tygodni.

Działania prewencyjne i monitoring

System monitoringu

INGV prowadzi ciągły monitoring Campi Flegrei, analizując:

• Sejsmografy: Rejestrują tysiące wstrząsów rocznie.
• GPS i satelity: Mierzą deformacje gruntu z dokładnością milimetrową.
• Geochemia: Analizują skład gazów w Solfatarze i Pisciarelli.
• Modelowanie komputerowe: Przewidują zachowanie magmy i skorupy.

Żółty poziom alarmowy obowiązuje od 2012 roku, z możliwym przejściem na pomarańczowy w przypadku dalszego wzrostu aktywności.

Plany ewakuacji

Włoska Obrona Cywilna opracowała plan ewakuacji dla 500 000 osób w strefie czerwonej w ciągu 72 godzin. Ćwiczenia przeprowadzono w 2023 i 2024 roku, obejmując:

• Szkolenia dla mieszkańców i uczniów.
• Symulacje transportu drogowego i morskiego.
• Przygotowanie szpitali i domów opieki.

Krytycy, w tym Mastrolorenzo, uważają plan za niewykonalny ze względu na ograniczenia infrastrukturalne i potencjalny chaos.

Wzmacnianie infrastruktury

Badania z 2024 roku w „Nature Communications” rekomendują modernizację budynków zgodnie z kodeksem sejsmicznym z 2018 roku, ponieważ większość konstrukcji w regionie jest przestarzała. Magnitudy 4,4–5,1 mogą powodować pęknięcia, ale nie katastrofalne zniszczenia, jeśli budynki są wzmocnione.

Skutki wybuchu wulkanu Campi Flegrei dla Europy i Polski

Wpływ na Europę

Erupcja o skali VEI-3 mogłaby:

• Zakłócić transport lotniczy w Europie przez tygodnie, jak w 2010 roku po erupcji Eyjafjallajökull.
• Zanieczyścić powietrze i wodę popiołem, wpływając na zdrowie publiczne.
• Spowodować straty gospodarcze w turystyce, rolnictwie i przemyśle.

Supererupcja (VEI-7) wywołałaby długotrwałą wulkaniczną zimę, destabilizując rynki żywnościowe i energetyczne.

Wpływ na Polskę

Polska odczułaby skutki pośrednie:

• Środowisko: Popiół wulkaniczny mógłby zanieczyścić powietrze i wodę, wymagając filtracji wody pitnej.
• Rolnictwo: Spadek temperatury o 2–4°C zagroziłby uprawom zbóż, warzyw i owoców, powodując wzrost cen żywności.
• Gospodarka: Zakłócenia w transporcie lotniczym i łańcuchach dostaw wpłynęłyby na handel międzynarodowy.

Polskie służby meteorologiczne i sanitarne powinny monitorować sytuację, aby przygotować się na potencjalne skutki.

Perspektywy i rekomendacje

Krótkoterminowe działania

• Mieszkańcy: Przygotowanie „torby ewakuacyjnej” z dokumentami, wodą i lekami. Regularne uczestnictwo w szkoleniach Obrony Cywilnej.
• Turyści: Śledzenie komunikatów MSZ Polski i włoskiej Obrony Cywilnej. Ubezpieczenie na wypadek katastrof naturalnych. Kontakt z ambasadą RP w Rzymie (+39 06 36 204 300) w razie potrzeby.
• Władze: Wzmocnienie infrastruktury drogowej i portowej w regionie Neapolu. Zwiększenie liczby ćwiczeń ewakuacyjnych.

Długoterminowe strategie

• Nauka: Rozwój technologii wierceń do komory magmowej w celu monitorowania magmy, jak planowano w 2013 roku.
• Urbanistyka: Ograniczenie zabudowy w strefie czerwonej i żółtej. Modernizacja budynków pod kątem odporności sejsmicznej.
• Międzynarodowa współpraca: Utworzenie europejskiego funduszu na wypadek katastrof wulkanicznych, wspierającego rolnictwo i infrastrukturę.

Kulturowe i społeczne aspekty

Campi Flegrei to nie tylko zagrożenie, ale i dziedzictwo kulturowe. Region obfituje w rzymskie ruiny, takie jak Baia, która zatonęła z powodu bradyseizmu. Lokalne mity łączą kalderę z wejściem do podziemnego świata, co przyciąga turystów. Jednak świadomość ryzyka wśród mieszkańców jest niska – wielu ignoruje zagrożenie, traktując wstrząsy jako codzienność.

Podsumowanie – Erupcja superwulkanu Campi Flegrei – możliwe skutki dla klimatu

Campi Flegrei to najniebezpieczniejszy superwulkan Europy, którego rosnąca aktywność – wstrząsy, bradyseizm, emisje gazów – budzi uzasadniony niepokój. Choć prawdopodobieństwo supererupcji w najbliższych latach jest niskie, mniejsze erupcje mogą zagrozić milionom ludzi w regionie Neapolu. Skutki dla Europy, w tym Polski, obejmowałyby zakłócenia w transporcie, rolnictwie i zdrowiu publicznym. Ciągły monitoring INGV, plany ewakuacji i modernizacja infrastruktury są kluczowe dla minimalizacji ryzyka. Jednak nieprzewidywalność wulkanu wymaga czujności i przygotowania na każdy scenariusz. Campi Flegrei pozostaje „tykającą bombą”, która przypomina o potędze natury i kruchości ludzkiej cywilizacji.